ربع رشیدی؛ فریاد خاموش گنجینه تبریز | ربع رشیدی؛ فریاد گنجینه‌ای ۷۵۰ ساله در آستانه نابودی

بازار تبریز آنلاین- موسی‌ کاظم‌زاده :  حمایت رئیس‌جمهوری از احیای ربع رشیدی

رئیس‌جمهور، دکتر مسعود پزشکیان، با تأکید بر اهمیت تاریخی ربع رشیدی در تمدن ایران، احیای این مجموعه ۷۵۰ ساله را گامی اساسی برای بازآفرینی شکوه علمی و فرهنگی کشور دانست و خواستار هم‌افزایی ملی و جهانی برای حفظ این میراث ارزشمند شد.

از این رو، ربع رشیدی، گنجینه‌ای ۷۵۰ ساله در تبریز، روزگاری بزرگ‌ترین دانشگاه باستانی جهان بود. این مجموعه در سال ۷۰۰ هجری قمری (حدود ۱۳۰۰ میلادی) به دستور رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر ایلخانی، تأسیس شد و بیش از ۶,۰۰۰ دانش‌پژوه از چین، هند، خلیج‌فارس و آسیای میانه را میزبانی کرد. با کتابخانه‌ای حاوی ۶۰,۰۰۰ نسخه خطی، رصدخانه پیشرفته، بیمارستان و کارگاه‌های آموزشی، ربع رشیدی به هفت زبان پارسی، عربی، ترکی، چینی، هندی، مغولی و عبری دانش را ترویج می‌داد. این مجموعه نه‌تنها با نالاندای هند و بیت‌الحکمه بغداد هم‌تراز بود، بلکه به دلیل تنوع زبانی و بین‌المللی‌اش بی‌همتا به شمار می‌رفت. اما امروز، این میراث جهانی در اثر بلایای طبیعی، تخریب انسانی و بی‌توجهی در آستانه نابودی کامل قرار دارد.

ربع رشیدی؛ نجات آخرین بازمانده بزرگ‌ترین دانشگاه باستانی جهان

بیش از ۷۰ درصد ساختارهای ربع رشیدی ویران شده است. باران‌های سالانه و سیلاب‌های فصلی تبریز پی‌های سنگی آن را سست کرده‌اند و زلزله بزرگ سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۸۰ میلادی) بخش‌های وسیعی را تخریب کرده است. عوامل انسانی نیز آسیب‌های جدی وارد کرده‌اند. برداشت غیرمجاز مصالح برای ساخت‌وسازهای محلی و احداث بیش از ۵۰ بنای غیرمجاز در حریم ۵ هکتاری، این مجموعه را در تنگنا قرار داده است. توسعه بی‌رویه شهری در منطقه باغمیشه تبریز، حفاظت از این اثر را دشوارتر کرده است. بهرام عجورلو، باستان‌شناس ارشد پروژه ربع رشیدی، اظهار می‌کند: «کاوش‌ها بناهایی عظیم را نمایان کرده، اما ادامه تخریب‌ها این میراث را در معرض خطر جدی قرار داده است.» مرتضی آبدار، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی، نیز هشدار می‌دهد: «برنامه‌ریزی برای کاوش‌های جدید انجام شده، اما کمبود منابع مالی و نیروی متخصص، پیشرفت را کند کرده است.»

نابودی ربع رشیدی غیرقابل‌تصور، اما قابل‌پیشگیری است. در دهه ۱۹۶۰، معبد ابوسمبل در مصر با همکاری یونسکو و حمایت مالی بین‌المللی از غرق شدن نجات یافت و به مکانی امن منتقل شد. در ایران، تخت‌جمشید با مرمت‌های مداوم و پشتیبانی جهانی به نماد استقامت فرهنگی تبدیل شده است. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که با اراده جمعی، ربع رشیدی نیز می‌تواند احیا شده و در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گیرد.

فریاد ربع رشیدی؛ بزرگ‌ترین دانشگاه باستانی جهان در خطر نابودی

اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳، با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، چهار فصل کاوش باستان‌شناسی در محدوده ۵ هکتاری ربع رشیدی انجام داده است. این کاوش‌ها بقایای دیوارها، بخش‌هایی از کتابخانه و کارگاه‌های آموزشی را آشکار کرده و اطلاعات ارزشمندی برای حفاظت آینده فراهم آورده است. نصب فنس‌های موقت و تابلوهای هشدار نیز آغاز شده، اما این اقدامات ناکافی‌اند. آزادسازی حریم ۵ هکتاری نیازمند بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیارد تومان است که تأمین آن در شرایط کنونی دشوار به نظر می‌رسد. وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، می‌گوید: «کاوش‌ها اطلاعات مهمی ارائه کرده‌اند، اما مشکلات حریم و کمبود منابع مالی، سرعت پیشرفت را کاهش داده است.» مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت آذربایجان شرقی، هشدار می‌دهد: «بدون مطالعات جامع و برنامه‌ای مدون، ربع رشیدی در معرض فراموشی کامل است.» فقدان آگاهی عمومی و نبود طرح جامع حفاظت، تلاش‌ها را پراکنده کرده است.

ربع رشیدی بخشی از هویت فرهنگی تبریز است. حسینی، معلم تاریخ در باغمیشه، می‌گوید: «وقتی برای دانش‌آموزان از عظمت ربع رشیدی می‌گویم، چشمانشان از افتخار می‌درخشد. این میراث باید برای نسل‌های آینده حفظ شود.» این پیوند عمیق جامعه محلی با ربع رشیدی، ضرورت افزایش آگاهی عمومی را برجسته می‌کند. در زمان خود، ربع رشیدی با دانشگاه الازهر در قاهره و دانشگاه‌های اولیه بولونیا و پاریس قابل‌مقایسه بود، اما تنوع زبانی و حضور دانش‌پژوهان از سراسر جهان، آن را به مرکزی بی‌نظیر تبدیل کرده بود. این جایگاه، اهمیت حفاظت و ثبت جهانی آن را دوچندان می‌کند.

تبریز در آزمون تاریخ؛ آیا ربع رشیدی احیا خواهد شد؟

چشم‌انداز رئیس‌جمهوری برای نجات ربع رشیدی

رئیس‌جمهور، دکتر مسعود پزشکیان، ربع رشیدی را نمادی از نظام علمی پیشرفته ایران توصیف کرد و احیای آن را گامی برای تقویت هویت فرهنگی و علمی کشور دانست. وی تأکید کرد که این مجموعه باید به موزه‌ای دانشگاهی تبدیل شود و با رعایت حقوق ساکنان محلی، طرحی جامع برای احیای آن اجرا گردد. این حمایت، لزوم اقدامات فوری برای نجات ربع رشیدی را تقویت می‌کند. این چشم‌انداز، راهکارهایی مانند ثبت جهانی یونسکو و توسعه سایت گردشگری را به اولویت‌های ملی تبدیل می‌کند.

برای نجات ربع رشیدی، مجموعه‌ای از اقدامات ضروری است. نخست، پیگیری ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو تا سال ۱۴۰۵ می‌تواند منابع مالی و فنی بین‌المللی را جذب کند، مشابه تجربه معبد ابوسمبل. تأمین بودجه ۱۰۰ میلیارد تومانی از سوی وزارت میراث فرهنگی برای آزادسازی حریم و مرمت اضطراری نیز حیاتی است. تسریع در فصل پنجم کاوش‌های باستان‌شناسی با بودجه ۵ میلیارد تومانی و تأسیس مرکز پژوهشی ربع رشیدی در تبریز، به مستندسازی و حفاظت علمی کمک خواهد کرد. در حوزه مدیریت شهری، توقف فوری ساخت‌وسازهای غیرمجاز با همکاری شهرداری تبریز و تدوین طرح جامع حفاظت تا پایان سال ۱۴۰۴، اقدامات پراکنده را هدفمند می‌کند. برای جلب مشارکت اجتماعی، راه‌اندازی کمپین #SaveRabRashidi با هدف یک میلیون بازدید، تولید مستند ۳۰ دقیقه‌ای و برگزاری جشنواره فرهنگی سالانه برای ۵,۰۰۰ دانش‌آموز تبریزی، آگاهی عمومی را افزایش خواهد داد. سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد تومانی برای تبدیل ربع رشیدی به سایت گردشگری فرهنگی با تابلوهای سه‌زبانه، می‌تواند سالانه ۵۰,۰۰۰ گردشگر جذب کند، مشابه تخت‌جمشید. برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ساکنان باغمیشه و تورهای رایگان برای دانش‌آموزان، حس مالکیت جامعه محلی را تقویت می‌کند.

نجات ربع رشیدی؛ فراخوانی برای حفظ گنجینه بشری

ربع رشیدی، نماد شکوه علمی و فرهنگی ایران، میراثی متعلق به کل بشریت است. بی‌توجهی به آن، نسل‌های آینده را از یکی از درخشان‌ترین فصل‌های تاریخ علم محروم خواهد کرد. از دولت، شهرداری تبریز، سازمان یونسکو، فعالان فرهنگی و مردم دعوت می‌شود با حمایت مالی، رسانه‌ای و مشارکت در کمپین #SaveRabRashidi، در نجات این گنجینه سهیم شوند. سازمان یونسکو با پشتیبانی فنی و مالی، مشابه تجربه معبد ابوسمبل، می‌تواند نقش کلیدی در احیای این میراث ایفا کند. تجربه‌های جهانی نشان داده است که با همکاری، می‌توان ربع رشیدی را احیا کرد. بیایید صدای این دانشگاه ۷۵۰ ساله را به گوش جهان برسانیم و آن را برای آیندگان حفظ کنیم.